Koślawość i szpotawość stawów kolanowych należą do wad postawy ciała w obrębie kończyn dolnych i dotyczą zarówno dzieci, jak i osób dorosłych, u których zazwyczaj są to już utrwalone wady z okresu dzieciństwa i konsekwencja  bagatelizowania bądź nieprawidłowego leczenia. W okresie noworodkowym i niemowlęcym szpotawość kolan, jak i występująca później koślawość są stanem fizjologiczna. Dopiero około 7 r. ż. kończyny dolne uzyskują typowe dla dorosłych odchylenie kątowe w stosunku do pionu o wartości 6-7⁰. Wady te przypisane są też płci – koślawość częściej występuje u dziewczynek, zaś szpotawość u chłopców, co uwarunkowane jest  budową miednicy – szerszej u chłopców.

Charakterystyka kolan koślawych i szpotawych

Kolana koślawe (łac. genu valgum) i szpotawe (łac. genu varum) charakteryzują się zaburzeniami osiowego ustawienia kości udowej względem kości piszczelowej.  Kończyny w tych wadach przybierają charakterystyczny kształt litery „X” w przypadku koślawości kolan i litery „O” w szpotawości.  Obecność  i wielkość zmian ocenia się w stopniach lub centymetrach, sprawdzając w pozycji stojącej odległość:

• między kostkami przyśrodkowymi stopy,  przy zwartych  kolanach – w przypadku koślawości,
• między kolanami przy złączonych kostkach – w szpotawości.

O patologii świadczy kąt otwarty pomiędzy udem a podudziem zwrócony na zewnątrz w przypadku kolan koślawych i do wewnątrz przy szpotawych. Odchylenie od osi większe niż 4-5 cm lub 10-15⁰ wskazuje na zamiany patologiczne wymagające odpowiedniej terapii.

W rozpoznaniu  wad oraz w ocenie dynamiki rozwoju zmian zwykle wystarcza zdjęcie radiologiczne kolan. Rzadko wykonywane są inne badania obrazowe.

Przyczyny powstania koślawości i szpotawości kolan

• nieprawidłowe budowa stawów biodrowych (dysplazja),
• wrodzone wady kolan i stóp,
• przeciążenia spowodowane nadwagą i otyłością,
• wrodzona wiotkość struktur więzadłowych (hipermobilność),
• porażenia mięśni,
• zapalenia stawów, choroby reumatyczne,
• niedobór witaminy D (krzywica),
• szybki wzrost dziecka,
• urazy i złamania,
• zbyt wczesna pionizacja dziecka (zmuszanie do stania, chodzenia).

Objawy i powikłania koślawości i szpotawości kolan

Kolana koślawe i szpotawe wywołują zaburzenia w układzie kostnym (deformacje strukturalne) oraz mięśniowo-więzadłowym (dysbalans napięciowy), co ma wpływ na postawę ciała, stabilność stawu kolanowego oraz poruszanie się. W szpotawości kolan chód staje się kaczkowaty, w koślawości zaś chwiejny, niepewny, kołyszący i koszący.  Wady te wymuszają też kompensację w pozostałych stawach, żeby zachować funkcję kończyny, doprowadzając do powstania nieprawidłowości w ustawieniu stawu skokowego i biodrowego.

Zaburzenia w układzie mięśniowo-więzadłowym

Rodzaj zaburzeń	Koślawość kolan	Szpotawość kolan
Skrócone i  przykurczone więzadła i mięsnie	-pasmo biodrowo-piszczelowe -mięsień dwugłowy uda -mięsień obszerny boczny uda – napinacz powięzi szerokiej -więzadło poboczne strzałkowe,	-mięsień półścięgnisty -mięsień półbłoniasty -więzadło poboczne piszczelowe
Osłabione i  rozciągnięte więzadła i mięśnie	-głowa przyśrodkowa mięśnia czworogłowego uda -rozcięgna mięśni półbłoniastego, półścięgnistego i krawieckiego -więzadło poboczne piszczelowe	-mięsień dwugłowy uda -mięsień napinacz powięzi szerokiej -więzadło poboczne strzałkowe

Leczenie koślawości i szpotawości kolan

W leczeniu i profilaktyce  wad kończyn dolnych  najlepsze wyniki przynosi fizjoterapia. Kluczowym jej elementem  jest określenie stopnia zaawansowania zmian strukturalnych i funkcjonalnych, na podstawie których przygotowywany jest indywidualny plan terapii.

Fizjoterapia

W przypadkach wad niewielkiego stopnia w ramach fizjoterapię zaleca się:

• unikanie czynników prowokujących wadę,
• regularną, różnorodną i nie powodującą przeciążeń aktywność ruchową,
• terapię manualną w przypadku czynnościowego zablokowania w stawach,
• indywidualnie dobrane ćwiczenia korekcyjne wzmacniająco-rozciągające (rozluźniające napięte mięśnie i wzmacniające mięśnie nadmiernie rozluźnione),
• masaże,
• kinesiotaping,
• sprzęt ortopedyczny (indywidualne wkładki korygujące jako uzupełnienie oraz utrzymanie efektów ćwiczeń i terapii, szyny odciążające czy redresujące do stosowania na noc),
• wzbogacenie diety o produkty spożywcze zawierające wapń oraz witaminę D,
• przeciwdziałanie nadwadze i otyłości.

W wadach zaawansowanych, utrwalonych  i przy braku poprawy konieczna jest  interwencja chirurgiczna, polegająca na odpowiednim dopasowaniu długości więzadeł, osteotomii korekcyjnej kości udowej, bądź całkowitej wymianie stawu – endoprotezoplastyce kolana .

Podsumowanie

Obserwowana w ostatnich latach malejąca aktywność fizyczna dzieci wywiera negatywny wpływ na rozwój ich narządu ruchu i jest jedną z przyczyn występowania wad postawy, w tym także kolan. Asymetryczne zaburzenia napięcia mięśniowego przy braku ruchu mogą w ciągu kilku miesięcy doprowadzić do przykurczów ścięgien i więzadeł, a następnie do strukturalnych deformacji w układzie kostno-stawowym kończyn dolnych.